Chùa Một Cột còn có các tên gọi khác là Chùa Mật, Diên Hựu Tự, Liên Hoa Đài. Theo Đại Việt sử ký toàn thư, chùa được xây dựng vào nǎm Kỷ Sửu, niên hiệu Sùng Hưng Đại Bảo 1 (năm 1049) đời Lý Thái Tông. Vua Lý Thái Tông (1028-1054) sau khi chiêm bao thấy Phật Quan Âm trên tòa sen đưa tay dắt vua lên tòa. Khi tỉnh dậy, vua kể lại cho các quan nghe, có người cho là điềm không lành. Sư Thiên Tuế khuyên nhà vua làm chùa, dựng cột đá ở giữa hồ, làm tòa sen của Phật Quan Âm như đã thấy trong mộng. Chùa xây xong, đài sen nghìn cánh đỡ tòa Phật sắc hồng, trong đặt tượng Phật vàng lấp lánh. Các nhà sư đến làm lễ, đi vòng quanh chùa niệm Phật cầu phúc cho vua sống lâu, vì thế đặt tên là chùa Diên Hựu (có nghĩa là phúc lành dài lâu).
Kiến trúc của chùa Một Cột là một trong những kiến trúc độc đáo. Ngôi chùa có hình dáng như một bông sen đang nở trên mặt nước – loài hoa tượng trưng cho sự thanh khiết và cao quý của Phật pháp… Trải qua năm tháng, chùa Một Cột đã được trùng tu, sửa chữa nhiều lần. Năm 1954, trước khi rút quân, thực dân Pháp cho đặt thuốc nổ phá chùa Một Cột. Sau ngày tiếp quản thủ đô (10/10/1954) chùa đã được phục dựng lại như hiện nay.